Сабақ 10. Автотрофты және гетерофты қоректену түрлерінің айырмашылықтары - Оқу материалдары

Тірі организмдердің негізгі қасиеттерінің бірі -қоректену мүмкіндігі. Тіршілікті қамтамасыз ету үшін қажет негізгі элементтердің бірі - көміртегі. Алайда, тірі организмдер көміртекті әртүрлі жолмен сіңіреді, сондықтан оларды 2 үлкен топқа бөледі: автотрофтар мен гетеротрофтар: Автотрофтар мен Гетеротрофтар. Бүгін біз автотрофты және гетеротрофты қоректену түрлерінің айырмашылықтарын қарастыратын боламыз.

Автотрофты организмдер - бұл бейорганикалық заттардан органикалық заттарды өндіре алатын организмдер. Сондай- ақ, «авто» сөзі «өздігінше» және «трофос» «қоректену» дегенді білдіреді, яғни қоректену үшін қажетті барлық заттарды өздігінше өндіретін организмдер.

Бейорганикалық көміртектің көзі ретінде олар көмірқышқыл газын пайдаланады, оны көмірсуларға айналдырады (көбінесе бұл глюкоза), содан кейін оларды өздерінің жасушалық үдерістері үшін пайдаланады. 

Автотрофтар екі топқа бөлінеді: фототрофтар және хемотрофтар. Фототрофтар, «фото» - жарық сөзінен, фотосинтез кезінде көмірқышқыл газын глюкозаға айналдыру үшін күн сәулесінің энергиясын пайдаланады. 

Хемотрофтар - органикалық байланыс энергиясын көмірқышқыл газын глюкозаға айналдыру үшін қолданатын организмдер. Бұл «хемосинтез» үдерісі барысында жүреді. Яғни, олар топырақтың минералдарын бұзады, ал бұзылу кезінде бөлінген энергия хемосинтез үшін қолданылады. 

Фототрофты автотрофты организмдерге өсімдіктер мен цианобактериалар жатқызылады (оларды көк-жасыл балдырлар деп те атайды). 

Хемотрофты автотрофты организмдерге келесі организмдер жатады:

темірді тотықтыратын темір бактериясы, 

күкіртсутекті тотықтыратын күкірт бактериясы, 

аммиакты тотықтыратын азоттандырушы бактериялар.

Гетеротрофты қоректену типі «гетеро» - басқа және «трофос» - қоректену сөздерінен шыққан, яғни олар автотрофты қоректенуден басқа қоректену түрін қолданады. Гетеротрофты организмдер өздігінен органикалық заттарды шығара алмайды, сондықтан энергия алу үшін оларға басқа организмдердің рұқсаты қажет.

Қоректік заттардың көзіне байланысты гетеротрофты қоректену 4 типке бөлінеді:

Сапрофиттер (сапротрофтар) өлі органикалық қалдықтармен қоректенеді (шірік, ашыту бактериялары, сүт қышқылы бактериялары, саңырауқұлақтардың бір бөлігі).

Паразиттер тірі организмдерде өмір сүреді және олардың есебінен қоректенеді. Бұл топқа патогендік бактериялар мен паразиттік саңырауқұлақтар, сонымен қатар паразиттік жануарлар мен өсімдіктер жатады.

Симбионттар - бұл басқа организмдермен өзара тиімді қарым-қатынаста болатын организмдер. Олар әртүрлі саңырауқұлақтар, бактериялар немесе жануарлар болуы мүмкін.

Голозойлы тәсілмен қоректенетін организмдер  - бұл тағамды ұстап, оны сіңіріп, дененің ішіне қорыта алатын организмдер. Бұл қоректену түрі кейбір қарапайымдылар (амеба, инфузория) және дамыған асқорыту жүйесі бар жануарларда кездеседі. Мұндай жануарлардың арасында етқоректілер, шөпқоректілер және қорек талғамайтын жануарлар бар.

Жоғарыда айтылғандай, тірі әлемнің көптеген ағзалары, жануарлар, саңырауқұлақтар, қарапайымдылар және көптеген бактериялар гетеротрофты организмдерге жатады.

Организмдердің автотрофтар мен гетеротрофтарға бөлінуінде екі ерекшелік бар.

Біріншіден, автотрофты да, гетеротрофты да қоректену әдістерін қолдана алатын организмдер бар. Мұндай организмдер миксотрофтар деп аталады. Бұл, мысалы, жасыл эвглена, ол жарықта фототрофты, ал қараңғыда гетеротрофты организм болып табылады.

Сонымен қоса, жәндіктермен қоректене алатын гетеротрофты өсімдіктерді де атауға болады. Бұл өсімдіктерге шықшөп немесе шыбыншы венеринаны жатқызуға болады. Бұл сабақта біз организмдердің қоректену түріне қарай автотрофты және гетеротрофты организмдерге бөлінуін және олардың айырмашылықтарын  өттік.

Біріншіден, тірі ағзалар автотрофтар мен гетеротрофтарға бөлінеді.

Екіншіден, автотрофты организмдер фототрофты және хемотрофты болып бөлінеді.

Үшіншіден, гетеротрофты организмдер сапрофиттер, симбионттар, паразиттер және голозойлы қоректенетін организмдер болып бөлінеді.  Сонымен қоса, миксотрофтар және жәндікқоректілер түрінде кездесетін ерекше жағдайлар да бар.