Сабақ 12. Бейтараптану реакциясы - Оқу материалдары

Мүмкін, үй шаруасында аналарымыздың сүт сатып алып, таңғы ас пісіріп жатқан кезде, қайнатылып жатқан сүттің іртік болып, ашып кететін жағдай бәрімізде болған шығар.

Сүттің қайтанылғанға дейін ашығандығын немесе қайтанып жатқанда болғандығын қалай анықтау керектігін бүгінгі сабақта қарастырамыз. 

Бұл сабақта біз:

- ерітіндінің рН дегеніміз не;

- бейтараптану реакциясы дегеніміз не дегенді қарастырамыз 

Сүттің балғындығын қалай анықтауға болатындығын біздің әжелеріміз білді. Үйде тексеріп көруге болатын бұл өте қарапайым әдіс. Стаканға немесе ыдысқа аздап сүт құйыңыз. Оған бір уыс сода қосыңыз. Егер сүт ашыған болса, онда газ көпіршіктері пайда болады. Бұл сүт қышқылданған кезде пайда болады. Ал сода құрамында сілті бар. Ал сілті сүтке қосылғанда, ол қышқылмен әрекеттесе бастайды. Бұл жағдайда бейтараптану реакциясы жүреді. Мұндай реакция нәтижесінде бейтарап зат яғни, қышқылда емес сілтіде емес тұз түзіледі. 

Қышқыл мен сілтінің бейтараптандыру реакциясына түсу қасиеті сүтті ыстық күндері тоңазытқышта жоқ кезде сүтті сақтауға мүмкіндік беретін әдістің бірі. Сүттің қышқылдануын болдырмау үшін қайнаған кезде бір шымшым сода қосу жеткілікті, содан кейін сіздің сүтіңіз бірнеше күн бойы балғын болады.

Бейтараптандыру процесі табиғатта және күнделікті өмірде өте кең таралған. Мысалы, қышқыл топырақты немесе ағынды суларды бейтараптандыру үшін сілтілі қасиеті бар  әк қолданылады. Қамырдың көтеріліп пісіру үші сода сірке суымен "сөндіріледі". Тіпті біздің ағзамызда сілтілермен бейтараптандырылатын қышқылдар бар. Тұз тағамды қорыту үшін қажет. Бірақ кейде кейбір адамдарда ауру немесе дұрыс тамақтанбау салдарынан организмде баланс бұзылып қышқылдық деңгейі жоғарылайды. Бұл асқазанның қыжылына алып кетеді. Асқазандағы қышқылдықты азайту үшін дәрігерлер антацидті  деп аталатын арнайы дәрілерді қолдануды ұсынады.

Асқазанға бұл дәрі тұз қышқылымен әрекеттеседі. Тұз қышқылы бейтараптанғаннан кейін, адам өзін қайта жақсы сезіне бастайды. Өйткені қышқыл бейтараптанды. 

Зертханада бейтараптандыру реакциясың жүзеге асқандығын қалай тексеруге болады? Сынауыққа аз мөлшерде тұз қышқылының ерітіндісін құйыңыз. Индикатордың бірнеше тамшысын қосыңыз, мысалы, сары түсті әмбебап индикаторын алсаңыз болады. Қышқылға қосқаннан кейін оның түсі қызылға айналады. Қышқыл күшті болса, қызыл түс соғұрлым қарқынды болады. Басқа түтікке су құйып, ондағы таблетканы күйдіріп, әмбебап индикатордың бірнеше тамшысын қосыңыз. Индикатор түсінің жасылға өзгеруін байқаймыз. Енді кішкене бөліктерде біз таблеткамен ерітіндіні қышқыл ерітіндісіне қосамыз. Біртіндеп пробиркадағы ерітіндінің түсі өзгереді. Ол сарыға айналған кезде, сіз экспериментті тоқтата аласыз, өйткені қышқыл толығымен бейтараптандырылды.

Қышқылдық пен сілтілікке тек қышқылдар мен сілтілер ғана ие емес. Олар әртүрлі заттарда болуы мүмкін. Химияда осы көрсеткіштерді дәлірек анықтау үшін рН қолданылады. рН шкаласының  мәні 0-ден 14-ке дейін. Шкала қышқыл және сілтілі болып бөлінеді. Бейтарап орта (пэ-аштың) рН-тың 7  мәніне сай келеді.   Қышқылдық орта 0-ден 6-ға дейінгі мәнмен сипатталады. Күшті қышқылдарда мәні төмен, ал әлсіз қышқылдарда жоғары болады. 8-ден 14-ке дейінгі мән сілтілікті көрсетеді. Көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, сілтілік соғұрлым күшті болады.

Кейбір заттардың рН – ын қарастырыңыз: көз жасының рН – ы 7, сүт –6.7, кофе-5.0, ағартқыштың –рН мәні-10. Бұл қара кофенің қышқылдығы сүттің қышқылдығына қарағанда жоғары, дақ кетіргіш құрамында сілтілік бар, ал көз жасы бейтарап зат.

Сонымен, қышқылдар мен сілтілер әртүрлі заттарда болуы мүмкін. Оларды анықтау үшін әмбебап индикатор мен рН көмегімен анықтауға болады.

Сілтілері қышқылдар бейтараптау реакциясына түседі. Бұл жағдайда тұз бен су пайда болады.